انتقال اکسیژن در خون توسط گلبول های قرمز و پروتئینی به نام هموگلوبین انجام می گیرد. این پروتئین از دو زنجیره آلفا و دو زنجیره بتا تشکیل شده است. کمبود هر کدام از این زنجیره ها که در اثر نقصان عملکرد ژن های تولید کننده آن ها بروز می کند باعث بروز بیماری کم خونی ژنتیکی موسوم به تالاسمی می شود. بیماری های خونی (هموگلوبینوپاتی ها) با آمار ابتلای بیش از 2 درصد جمعیت جهان، از فراوان ترین بیماری های تک ژنی در انسان هستند. در ایران در حدود 52 هزار فرد مبتلاا به تالاسمی و بیش از 5 میلیون حامل تالاسمی در ایران زندگی می کنند. در ایران، ازدواج های خویشاوندی مهم ترین دلیل شیوع تالاسمی در برخی اقوام است. یکی از انواع شایع تالاسمی، تالاسمی آلفا می باشد که به علت کاهش میزان زنجیره آلفا گلوبولین ایجاد می شود.
نحوه توارث آلفا تالاسمی:
این بیماری به صورت اتوزومال مغلوب به ارث می رسد. افراد سالم از نظر آلفا تالاسمی دارای 4 نسخه ژن فعال آلفا (دو تا بر روی هر کروموزم 61) می باشند. فردی که یک نسخه ژن غیر فعال و 3 نسخه ژنی فعال داشته باشد به عنوان ناقل خاموش آلفا تالاسمی شناخته می شود. (αα/α−) تاثیر نقصان یک زنجیره آلفا در ناقلین خاموش به حدی کم است که تاثیری در عملکرد پروتئین هموگلوبین و سلامت فرد حامل ندارد. افرادی که دو نسخه فعال و دو نسخه غیر فعال داشته باشند، ناقلان دارای خصیصه آلفا تالاسمی نامیده می شوند. این افراد دچار کم خونی خفیف هستند که نشانه بالینی ندارد و معمولا با فقر آهن اشتباه گرفته می شود.
نحوه توزیع ژن های معیوب آلفا تالاسمی بر روی دو کروموزم و یا ژنوتیپ ناقلان دارای صفت آلفا تالاسمی، به صورت سیس (αα/−−) و یا ترانس (α−/α−) است. زمانی که هر دو والد ناقل دارای صفت آلفا تالاسمی به صورت ترانس باشند، هیچ گاه فرزند بیمار به دنیا نمی آید و تمام فرزندان مشابه والدین ناقل تالاسمی دارای صفت تالاسمی خواهند بود.
هنگامی که یک ناقل خاموش آلفا تالاسمی با یک ناقل سیس ازدواج کند به احتمال 52 درصد ممکن است فرزندی مبتلا به بیماری H (تنها یک نسخه از نسخه سالم را دارند) به دنیا بیاید. ازدواج دو ناقل سیس نیز می تواند جنین های مبتلا به هیدروپس فتالیس را به همراه داشته باشند.
حامل خاموش (αα/α−) :
این حالت عموما هیچ گونه مشکلی ایجاد نمی کند، زیرا کمبود پروتئین آلفا به قدری ناچیز و کم است که عملکرد طبیعی هموگلوبین را نمی تواند تغییر دهد. به این افراد حامل خاموش می گویند، زیرا تشخیص بیماری در آن ها مشکل است.
نوع Trait یا خفیف و ملایم (αα/−−) و (α−/α−) :
در این نوع تالاسمی که به دو صورت سیس (αα/−−) و یا ترانس (α−/α−) می باشد، کمبود پروتئین آلفا بیشتر مشهود است و افراد گلبول های قرمز کوچک تری دارند، البته به همراه یک آنمی خفیف، هر چند تعداد زیادی از افراد بدون علامت می باشند. پزشک معمولا آن را با کم خونی ناشی از فقر آهن اشتباه می گیرد و بیمار را تحت درمان با آهن قرار می دهد که متاسفانه بیمار هیچ گونه پاسخی به درمان نمی دهد.
بیماری هموگلوبین H
(α−/−−)
در این حالت نقص پروتئین آلفا بسیار بزرگ تر است و باعث آنمی شدید و مشکلات متعدد دیگر از جمله کوچک بودن گلبول های قرمز (Microcytic)، کم خونی همولیتیک هایپرکرومیک (Hypochromic Hemolytic Anemia)، بزرگی کبد و طحال (Hepatosplenomegaly)، زردی و در مواردی تغییرات شکلی استخوانی و خستگی می شود که این به علت باقی ماندن پروتئین بتا در گلبول قرمز و تخریب آن می باشد. این بیماران نیاز به تزریق خون دارند. ژنوتیپ بیماری H به صورت −−/− α می باشد.
هیدروپس فتالین (−−/−− ):
در این حالت هیچ زنجیره آلفایی تولید نمی شود و ژنوتیپ آن به صورت −−/−− می باشد. نبود زنجیره آلفا منجر به تولید گاما گلوبین در جنین شده و باعث غیرطبیعی شدن هموگلوبین می شود. به این نوع هموگلوبین که حاوی پروتئین گاما می باشد، هموگلوبین بارت (Barts) می گویند. این هموگلوبین، در خون تجمع می یابد. در این موارد علاوه بر خود جنین، جان مادران جنین ها نیز در طول دوران بارداری و یا در زمان وضع حمل در معرض خطر است. این جنین های مبتلا معمولاً پیش از تولد یا مدت کوتاهی پس از تولد فوت می کنند. در تعداد بسیار کمی از موارد که این بیماری قبل از تولد شناسایی می شود، در حقیقت تعویض خون جنین اجازه می دهد که جنین متولد شود، ولی ادامه زندگی او مستلزم یک تعویض خون مداوم در طول زندگی و مراقبت های سخت پزشکی است.
تشخیص ژنتیکی تالاسمی آلفا
تشخیص ژنتیکی این بیماری در دو مرحله تشخیص ناقلین (مرحله اول) و تشخیص پیش از لانه گزینی (PGD) یا پیش از تولد (مرحله دوم) انجام می گیرد. با انجام آزمایش مرحله اول در صورت نیاز بر اساس نوع ژنوتیپ والدین ضرورت بررسی مرحله دوم برای جنین مشخص می شود.
در آزمایشگاه ژنتیک پزشکی مرکز درمان ناباروری شیراز تشخیص ناقلین ژنتیکی قبل از لانه گزینی جنین (PGD) و قبل از تولد (PND) برای تالاسمی آلفا قابل انجام است.